Gevallen in de wereld

Met je beide kinderen in de steek gelaten worden door je man, je prostitueren uit lijfsbehoud, de opvoeding van je kinderen uit handen geven: als je de Beatrijs leest met de ogen van tienermoeders op de Antillen, is het niet zo heel vreemd dat de vertaalster in het Papiamento van dit vermaarde Mariamirakel ook hen tot haar doelgroep rekent. Een middeleeuwse gevallen vrouw als hedendaags identificatiemodel, het was maar een van de vele verrassingen die voorbij kwamen op het congres ‘Beatrijs de wereld in’, afgelopen donderdag en vrijdag in Den Haag. Twee dagen lang bogen vertalers van heinde en verre, literatuurhistorici, vertaalwetenschappers en andere belangstellenden zich over de vele gedaanten die het verhaaltje in de loop der tijden in de wijde wereld buiten de Middelnederlandse canon heeft aangenomen. De liefde voor de tekst, de verwondering over de vele vertakkingen in het stromenland van de Beatrijs-vertalingen en de geestdrift voor het vertalen en bewerken spatten er in de Koninklijke Bibliotheek vanaf, bij de sprekers en luisteraars. De Utrechtse inbreng was niet gering. Vertaalwetenschapper Ton Naaijkens liet onder andere zien dat het begrip vertaalstroom bruikbaar is om de Beatrijstraditie te typeren. De literatuurhistorici Thea Summerfield en Clara Strijbosch gingen in op Engelse en (47!) Nederlandse vertalingen, waarbij de twee bekende passages over betaalde liefde veel aandacht kregen (‘Hij gedraagt zich als een boer, zij wordt hoer’, luidde de opzettelijk ongenuanceerd formulering door laatstgenoemde.) In een slotlezing gaf Frits van Oostrom niet alleen een knappe terugblik op het congres en een smakelijk voorproefje van de wijze waarop hij de Beatrijs zal bespreken in het tweede deel van zijn literatuurgeschiedenis tot 1400-in-wording; als uitsmijter toonde hij een staaltje van 20e-eeuwse receptie: enkele prachtige (soms ook o zo truttige!) omslagen van het weekblad Beatrijs, dat zich van 1939 tot begin jaren zestig op katholieke dames richtte (zie afbeelding). Helemaal 21e-eeuws was het filmpje dat leerlingen van het Utrechtse Christelijk Gymnasium maakten als verwerkingsopdracht bij het Middelnederlandse verhaal: na een ‘brave’ navertelling van de legende Beatrijs herhaalt zich de geschiedenis eeuwen later in Utrecht: Beatrijs wordt geschaakt door een loverboy, beiden spreken jongerentaal. Deze ’chille’/‘zieke’ eigentijdse bewerking was gemaakt door leerlingen van Marike van Zessen, die samen met mij een bijdrage leverde over de Beatrijs in het middelbaar onderwijs in Utrecht. Laatste Utrechtse noot: Beatrijs leefde in de fraaie jeugdbewerking van Agave Kruijssen in het (voormalige) vrouwenklooster van Oostbroek, op een steenworp afstand van de Uithof. Waarom? En waarom vroeg de uitgever haar dringend voor de tweede druk van Vrije val het openingshoofdstuk te veranderen? De schrijfster gaf (respectievelijk) geamuseerd en licht verbolgen antwoord op beide vragen. Voor wie er niet bij was, valt te hopen dat er nog een publicatie volgt waarin dit bruisende congres zijn neerslag krijgt. Erwin Mantingh